Geography [ भुगोल ]

भूगोल

भारतातील आंतरराष्ट्रीय दर्जाची विमानतळे

·         छत्रपती शिवाजी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   मुंबई  

·         इंदिरागांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   नवीमुंबई  

·         नेताजीसुभाषचंद्रबोस आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   कोलकत्ता

·         के. कामराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   चेन्नई  

·         डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   नागपूर  

·         राजी वगांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   हैदराबाद  

·         गोपीनाथबारडोलाई आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   गोहाटी  

·         दबोलीन आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   गोवा  

·         सरदारवल्लभभाई आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   अहमदाबाद  

·         श्रीनगर आंतरराष्ट्रीयविमानतळ:   श्रीनगर  

·         बंगळूर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   बंगळूर  

·         मंगळूर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   मंगळूर  

·         कलिकत आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   कलिकत

·         कोचीन आंतरराष्ट्रीय विमानतळ  :  कोची  

·         त्रिवेंद्रम आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   तिरूअनंतपुरम  

·         देवीअहिल्याबाईहोळकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   इंदौर  

·         श्रीगुरुरामदासजी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   अमृतसर  

·         जयपूर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   जयपूर  

·         वीरसावरकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   पोर्टब्लेअर  

·         कोईमतूर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   कोईमतूर  

·         तिरूचिरापल्ली आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   तिरूचिरापल्ली  

·         चौधरीचरणसिंग आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   लखनौ  

·         लालबहादुरशास्त्री आंतरराष्ट्रीय विमानतळ:   वाराणशी

महाराष्ट्रराज्य:

महाराष्ट्रराज्याचीस्थापना   1 मे 1960   रोजीझाली. स्थापनेचावेळीमहाराष्ट्रात   26 जिल्हे , 235 तालुके , 4 प्रशासकीय विभाग होते.सध्यास्थितीतमहाराष्ट्रात   36 जिल्हे , 355 तालुके , 535 शहरे , 43663 खेडी , 6 प्रशासकीय   विभागआहेत.

महाराष्ट्रातील 6 प्रशासकीय विभाग:

1.    कोकण  ( 30746 चौ.किमी ): मुंबई , मुंबईउपनगर , ठाणे , पालघर , रायगड , रत्नागिरी/सिंधुदुर्ग.

2.    पुणे/प.महाराष्ट्र  ( 57268 चौ.किमी ): पुणे , सातारा , सांगली , सोलापूर , कोल्हापूर.

3.    नाशिक/खान्देश   (574426 चौ.किमी ): नाशिक , अहमदनगर , धुळे , जळगाव , नंदुरबार.

4.    औरंगाबाद/मराठवाडा  ( 64822 चौ.किमी ): औरंगाबाद , जालना , बीड , परभणी , हिंगोली , उस्मानाबाद , लातूर , नांदेड.

5.    अमरावती/प विदर्भ  ( 46090 चौ.किमी ): अमरावती , बुलढाणा , अकोला , यवतमाळ , वाशिम.

6.    नागपूर/पूर्व.विदर्भ  ( 51336 चौ.किमी ): नागपूर , वर्धा , चंद्रपूर , गडचिरोली , भंडारा , गोंदिया.

नैसर्गिकसीमा:

1.    वायव्येस  : सातमाळाडोंगररांगा , गाळणाटेकड्यावसातपुडापर्वतातीलअक्राणीटेकड्या.

2.    उत्तरेस  : सातपुडापर्वतरांगावत्याचापूर्वेसगाविलगडटेकड्या.

3.    ईशान्येस  : दरेकासाटेकड्या.

4.    पूर्वेस  : चिरोळीटेकड्यावभामरागडडोंगर.

5.    दक्षिणेस  : हिरण्यकेशीनदीवकोकणातीलतेरेखोलनदी.

6.    पश्चिमेस  : अरबीसमुद्र.

राजकीयसीमावसरहद्द:

1.    वायव्येस  : गुजरातवदादरानगरहवेली.

2.    उत्तरेस  : मध्यप्रदेश.

3.    पूर्वेस  : छत्तीसगड.

4.    आग्नेयेस  : आंध्रप्रदेश.

5.    दक्षिणेस  : कर्नाटकवगोवा.

राज्यवत्यांनाजोडणारेमहाराष्ट्रातीलजिल्हे:

1.    गुजरात  : पालघर , नाशिक , नंदुरबार , धुले

2.    दादरनगरहवेली  : ठाणे , नाशिक

3.    मध्येप्रदेश  : नंदुरबार , धुले , जळगाव , बुलढाणा , अमरावती , नागपुर , भंडारा , गोंदिया

4.    छत्तीसगड  : गोंदिया , गडचिरोली

5.    आंध्रप्रदेश  : गडचिरोली , चंद्रपुर , यवतमाळ , नांदेड

6.    गोवा  : सिंधुदुर्ग

महाराष्ट्रचेभारतातीलस्थान:

भारतातील 29 राज्यांपैकीएक.

भारताच्यामध्यवर्तीभागात.

महाराष्ट्रराज्यहीउत्तरभारतवदक्षिणभारतातएकत्रआणणारीविशालभूमीआहे.

1. विस्तार

अक्षांक: 15° 41’ उत्तरअक्षवृत्तते 22° 6’ उत्तरअक्षवृत्त.

रेखांश: 72° 36’ पूर्वरेखांशते 80° 54’ पूर्वरेखावृत्त.

2. आकार

व्हीव्हीत्रिकोणाकृती , दक्षिणेसचिंचोळातरउत्तरेसरुंद.

पाया – कोकणातवनिमुळतेटोकविदर्भात.

3. लांबी , रुंदीवक्षेत्रफळ

लांबी  = पूर्व – पश्चिम –  800 किमी.

रुंदी  = दक्षिण – उत्तर –  720 किमी.

क्षेत्रफळ  =  307713 चौ.किमी.

क्षेत्रफळाच्याद्रुष्टीनेभारतातराजस्थान , मध्येप्रदेशनंतरमहाराष्ट्रचा   3 राक्रमांक   लागतो.

महाराष्ट्रानेदेशाचा   9.36%   भागव्यापलाआहे.

समुद्रकिनारा   720 किमी.   लांबीचाआहे.

जिल्हेनिर्मिती:

1.  1 मे 1981  : रत्नागिरीपासून – सिंधुदुर्ग( 27 वाजिल्हा )

            औरंगाबादपासून – जालना( 28 वाजिल्हा )

2.  16 ऑगस्ट 1982  : उस्मानाबादपासून – लातूर( 29 वाजिल्हा ),

  26 ऑगस्ट 1982  : चंद्रपूरपासून – गडचिरोली( 30 वाजिल्हा )

3.  1990  : मुंबईपासून – मुंबईउपनगर( 31 वाजिल्हा )

4.  1 जुलै 1998  : धुळेपासून – नंदुरबार( 32 वाजिल्हा )

             अकोल्यापासून – वाशिम   (33 वाजिल्हा )

5.  1 मे 1999  : परभणीपासून – हिंगोली( 34 वाजिल्हा )

            भंडारा  – गोंदिया( 35 वाजिल्हा )

6. 1 ऑगस्ट 2014  : ठाण्यापासून – पालघर( 36 वाजिल्हा )

 

महाराष्ट्रातीलपठारांचीनिर्मिती

पठारांचीनिर्मिती:

महाराष्ट्रपाठाराचीनिर्मिती   ज्वालामुखीच्याउद्रेकातून   झाली.

70 दशलक्षवर्षापूर्वी  - भ्रंशमुलकउद्रेकझालावलाव्हारसाचेसंचयनझाले. अशाप्रकारच्याअनेकउद्रेकापासूनमहाराष्ट्रपठारतयारझाले.

यापठारावर   अग्निजन्यखडक   आढळतात.

भुपृष्टावरकिंवाकमीखोलीवरआढळणारे ' असिताश्मवकृष्णप्रस्तर '   हेदोनप्रकारचेखडकआढळतात.

महाराष्ट्रपठारावरीलखोरे (उत्तरेकडूनदक्षिणेकडील) :  

1. तापी-पूर्णाखोरे

2. गोदावरीखोरे

3. प्रणहिताखोरे

4. भीमाखोरे

5. कृष्णाखोरे

भूगर्भरचना:

अ. आर्कियनखडक:

हाअतिप्राचीनखडकपूर्वविदर्भा , चंद्रपुर , भंडारा , गडचिरोली , नांदेडजिल्ह्याचापूर्वभागआणिसिंधुदुर्गातीलकाहीतालुक्यांमध्येआढळतो.

ग्रँनाईट , नीसवशिस्टप्रकारच्याखडकांपासूनबनलेल्यायाभुस्तरातलोहखनिजांचेविपुलसाठेआहेत.

ब. धारवाडखडक:

याश्रेणीच्याखडकांमध्येग्रँन्जुलाईट्स , डोलोमाईट , अभ्रक , सिलीमनाईट , हॉर्नब्लेंड , शीष्ट , संगमरवरयांसारखीमौल्यवानखनिजेआढळतात.

पूर्वनागपुर , भंडारा , गोंदिया , सिंधुदुर्गवकोल्हापूरजिल्ह्यातहीधारवाडश्रेणीचेखडकआढळतात.

पुणे , नागपुर , भंडारा , गोंदिया , सिंधुदुर्गवकोल्हापूरजिल्ह्यातहीहाखडकआढळतो.

क. कडप्पाश्रेणींचाखडक:

महाराष्ट्रातीलदक्षिणवपूर्वभागातहाखडकआढळतो.

कोल्हापूरजिल्ह्यातयाश्रेणीतीलखडकातक्वार्टझाईट्स , शेलवचुनखडीचेखडकआहेत.

ड. विंध्ययनखडक:

विंध्ययनश्रेणीतीलखडकचंद्रपुरजिल्ह्यातचआढळतात.

हाखडकसुबकबांधकामासाठीउपयुक्तअसूनदर्जेदारवटिकाऊअसतो.

इ.गोंडवनाखडक:

अप्परपॉलिओझाईकनंतरच्याकालखंडातव्दीपखंडावरअनेकबदलहोऊनदख्खनच्यापठारावरस्थानिकपातळीवरहालचालीनिर्माणझाल्या.

खोर्‍यांच्याआकाराचाखोलगटभागनिर्माणहोऊनतेथेनद्यांनीआणलेल्यागाळाचेसंचयनझाले.

कालांतरानेत्यातप्राणी , वनस्पतीचेअवशेषवजंगलेगाडलीगेलीवत्याचेदगडीकोळशातरूपांतरझाले.

त्याला ' गोंडवनाखडक ' असेम्हणतात.

चंद्रपुर , यवतमाळ , गडचिरोलीवअमरावतीजिल्ह्यातअप्परगोंडवनाखडकआढळतात.

महाराष्ट्राचीप्राकृतिकरचना

महाराष्ट्राचीप्राकृतिकरचना:

महाराष्ट्राच्याप्राकृतिकरचनेचेतीनविभाग  
1. कोकणकिनारपट्टी  
2. सह्याद्रिपर्वत/ पश्चिमघाट  
3. महाराष्ट्रपठार/ दख्खनपठारी

1. कोकणकिनारपट्टी:

·         स्थान:   महराष्ट्रअरबीसमुद्रवसह्याद्रिपर्वतयांच्यादरम्यानदक्षिणोत्तरलांबपट्टयास   ' कोकण '   म्हणतात.

·          

·         विस्तार:   उत्तरेस- दमानगंगा   नदीपासूनदक्षिणेस- तेरेखोलखाडीपर्यंत. कोकणकिनारपट्टी   ' रिया '   प्रकारचीआहे.

·          

·         लांबी:   दक्षिणोत्तर=   720 किमी ,  रुंदी= सरासरी   30 ते 60 किमी . उत्तरभागातहीरुंदी   90 ते 95 किमी.   तरदक्षिणभागातहीरुंदी   40 ते 45 किमी.   

·          

·         क्षेत्रफळ:  30,394 चौ.किमी.

·          

·          

 

2. सह्याद्रिपर्वत/ पश्चिमघाट:

·         स्थान:   दख्खनच्यापठाराचापश्चिमेकडीलनखचलेलाभागम्हणजेच   सह्याद्रि   होय.

·          

·         यामुळेसह्याद्रिपश्चिमेकडूनअत्यंतउंचवसरलभिंतीसारखादिसतो.

·          

·         पठाराकडूनमात्रअत्यंतमंदउताराचादिसतो.सह्याद्रिपर्वतहाप्राचीनअसूनयापर्वताचीबर्‍याचठिकाणीझीजझाल्यानेकमी- अधिकउंचीचीठिकाणेतयारझालीआहेत. उदा. शिखरे , घाट , डोंगर , उंचीवरीलसपाटप्रदेशइ.

 

महाराष्ट्रपठार/ दख्खनपठार/ देश:

·         स्थान:   महाराष्ट्रराज्यांपैकीएकूणक्षेत्रफळापैकी   90%   क्षेत्रमहाराष्ट्रपठाराणेव्यापलेआहे.

·         लांबी-रुंदी:   पूर्व- पश्चिम-   750km.   उत्तर- दक्षिण-   700km.

·         ऊंची:    450 मीटर - यापठाराचीऊंची   पश्चिमेस( 600 मी)   जास्त   व   पूर्वेस( 300 मी)   कमी   आहे.

·         महाराष्ट्रपठारडोंगररांगावनद्याखोर्‍यांनीव्यापलेआहे.

महाराष्ट्रातीलकाहीबेटे

बेटांचेनाव	जिल्हा
कुलाबा	रायगड
मढ	मुंबई
साष्टी	मुंबई
घारापुरी	रायगड
जंजिरा	रायगड
उंदेरी , खांदेरी	रायगड

 

भारतातआंतरराष्ट्रीयदर्जाचीबंदरे

·         बंदरे-   राज्य

·         कांडला:   गुजरात

·         मुंबई:   महाराष्ट्र

·         न्हाव्हाशेवा:   महाराष्ट्र

·         मार्मागोवा  :  गोवा

·         कोचीन:   केरळ

·         तुतीकोरीन:   तमिळनाडू

·         चेन्नई:   तामीळनाडू

·         विशाखापट्टणम:   आंध्रप्रदेश

·         पॅरादीप:   ओडिसा

·         न्यूमंगलोर:   कर्नाटक

·         एन्नोर:   आंध्रप्रदेश

·         कोलकत्ता:   पश्चिमबंगाल

·         हल्दिया:   पश्चिमबंगाल

भारतातीलजंगलाविषयीमाहिती

·         भारतसरकारच्यावनवपर्यावरणविभागामार्फतप्रसिद्धकरण्यातआलेल्याअहवालानुसारभारतातील   78 लाख 29 हजारचौ. हेक्टर   जमिनक्षेत्रवनाखालीअसूनभारताच्याएकूणजमिनक्षेत्राच्या   23.81   जमिनक्षेत्रजंगलाखालीलआहे.  

·         भारतातील  28 राज्येआणिकेंद्रशासितप्रदेशाचा   विचारकेल्यासकाहीराज्यामध्येजंगलाचेप्रमाणकमीझालेअसूनकाहीराज्यामध्येजंगलाचेप्रमाणवाढलेलेआहे.

भारतातीलजंगलाचेप्रमाणवराज्ये:

आकारमानानुसारसर्वाधिकजंगलअसलेलेराज्य-

·         भारतातसर्वातजास्तजंगलाचेप्रमाणमध्यप्रदेशराज्यात( 94,689 चौ.कि.मी.) असूनदूसराक्रमांकआंध्रप्रदेश( 63,814 चौ.कि.मी.) राज्याचाआणितिसराक्रमांकमहाराष्ट्राचा( 61,939 चौ.कि.मी.) लागतो.  

क्षेत्रफळानुसारजंगलाचेप्रमाणजास्तअसलेलेराज्य-

·         क्षेत्रफळानुसारसर्वातजास्तजंगलाचेप्रमाणसिक्कीम( 82.31%) राज्यातआहे. त्यानंतरअनुक्रमेदूसराक्रमांकमिझोरम( 79.30%) वतिसराक्रमांकमणीपुर( 78.01%) लागतो. केंद्रशासीतप्रदेशातसर्वाधिकजंगलेलक्षव्दिपबेटामध्येआहे.  

सर्वातकमीजंगलनसलेलेराज्य-

·         हरियाणाराज्यामध्येसर्वातकमीजंगलेअसूनहरियाणामधीलफक्त 3.53% जमीनजंगलाखालीआहे. त्यानंतरअनुक्रमेपंजाब( 6.12%) वबिहार( 6.87%) जमीनजंगलाखालीआहे.

भारतातीलप्रमुखजिवारण्ये:

·         निलगिरी-   तामीळनाडू , कर्नाटकवकेरळराज्यांमिळून  

·         नंदादेवी-   उत्तराखंड  

·         मानस-   आसाम  

·         सुंदरबन-   पश्चिमबंगाल  

·         मन्यारखाडी-   तामीळनाडू  

·         पंचमढी-   मध्यप्रदेश  

·         कच्छ-   गुजरात  

·         ग्रेटनिकोबार-   अंदमानवनिकोबर

फळेवव्यापारीकरीताप्रसिद्धराज्ये

·         चहा-   आसाम(प्रथम) , पश्चिमबंगाल , केरळ , कर्नाटक , तामीळनाडू  

·         कॉफी-   कर्नाटक(प्रथम) , केरळ

·         ऊस-   उत्तरप्रदेश(प्रथम) , महाराष्ट्र , तामिळनाडू , तेलंगणा  

·         कापूस-   गुजरात(प्रथम) , पंजाब , महाराष्ट्र , मध्यप्रदेश , राजस्थान  

·         ताग-   पश्चिमबंगाल(प्रथम) , आसाम , त्रिपुरा , बिहार , ओरिसा  

·         तंबाखू-   तेलंगणा(प्रथम) , तामीळनाडू , कर्नाटक , महाराष्ट्र  

·         रबर-   केरळ(प्रथम) , तामिळनाडू

कृषीक्षेत्रातीलमहत्वाच्याक्रांती

·         हरितक्रांती-   अन्नधान्यउत्पादनातवाढ  

·         धवलक्रांती-   दुधाच्याउत्पादनातवाढ  

·         श्वेताक्रांती-   रेशीमउत्पादनातवाढ  

·         नीलक्रांती-   मत्स्यत्पादनातवाढ  

·         पीतक्रांती-   तेलबियाउत्पादनातवाढ  

·         लालक्रांती-   मेंढी-शेळीउत्पादनातवाढ  

·         तपकिरीक्रांती-   कोकोचेउत्पादनवाढवणे  

·         गोलक्रांती-   आलूउत्पादनातवाढ  

·         सुवर्णक्रांती-   मधाचेउत्पादन  

·         रजतधागाक्रांती-   अंडेउत्पादन  

·         गुलाबीक्रांती-   कांदाउत्पादन

भारतातीलइतरपर्वतरांगामधीलप्रमुखशिखरे

·         अन्नागुडई-   2695 - केरळ  

·         दोडाबेट्टा-   2637 - तामीळनाडू  

·         गुरुशिखर-   1722 - राजस्थान  

·         कळसूबाई-   1646 - महाराष्ट्र  

·         महेंद्रगिरी-  1501 - ओडिसा  

·         मलयगिरी-  1187 - ओडिसा  

·         पूर्वघाटलांबी-   1,097 कि.मी.  

·         पश्चिमघाटलांबी-   1,700 कि.मी.

भौगोलिकउपनावेवटोपणनावे

·         ऑड्रियाटिकचीराणी-   व्हेनिस(इटली)

·         उगवत्यासूर्याचाप्रदेश-   जपान

·         काळेखंड-   आफ्रिका

·         कांगारूचीभूमी   -  ऑस्ट्रेलिया

·         गगनचुंबीइमारताचेशहर-   न्यूयॉर्क

·         चीनचेअश्रू-   व्हंगहोनदी

·         गोर्‍यामाणसाचेकबरस्तान-   गिनीचाकिनारा

·         जगाचेछप्पर-   पामिराचेपठार

·         दक्षिणेकडीलइंग्लंड-   न्यूझीलंड

·         नाईलचीदेणगी-   इजिप्त

·         पवित्रभूमी-   पॅलेस्टाईन

·         पाचुचेबेट-   श्रीलंका

·         पूर्वेकडीलब्रिटन-   जपान

·         भूमध्यसागराचीकिल्ली-   जिब्राल्टर

·         मध्यरात्रीच्यासूर्याचाप्रदेश-   नॉर्वे

·         युरोपचेक्रीडांगण-   स्वित्झलँड

·         गव्हाचेकोठार-   युक्रेन

·         युरोपचेकॉकपीट-   बेल्जियम

·         लवंगाचेबेट-   मादागास्कर

·         सातटेकड्यांचेशहर-   रोम

·         हजारसरोवरांचीभूमी-   फिनलँड

·         व्हाईटसिटी-   बेलग्रेड

·         पांढर्‍याहत्तीचादेश-   सयाम

·         साखरेचेकोठार-   क्यूबा

·         पूर्वेकडीलब्रिटन-   जपान  

जागतिकभूगोलातीलविशेषठिकाणे

·         जगातीलसर्वातमोठामहासागर-   पॅसिफिकमहासागर

·         महासागरातीलसर्वातजास्तखोलगर्ता-   मारीयानागर्ता(पॅसिफिकमहासागर)  

·         सर्वातमोठेआखात-   मेक्सिकोचेआखात(अमेरिका) 15,42,990 चौ.कि.मी.  

·         सर्वातमोठाउपसागर-   हडसनबे(कॅनडा) - 12,32,320 चौ.कि.मी.  

·         सर्वातमोठाव्दिपकल्प-   अरेबिया  

·         सर्वातमोठात्रिभुजप्रदेश-   सुंदरबन(प.बंगाल)  

·         सर्वातमोठेभूखंड-   युरेशिया(युरोप+आशिया)  

·         सर्वातलहानभूखंड-   ऑस्ट्रेलिया- 76,87,120 चौ.कि.मी.  

·         सर्वातमोठेबेट-   ग्रीनलँड- 21 लाख 75 हजारचौ.कि.मी.  

·         सर्वातमोठेव्दिपसमूह-   इंडोनेशिया( 13,000) बेटे

·         सर्वातउंचशिखर-   माऊंटएव्हरेस्ट( 8848 मी)  

·         सर्वातमोठीपर्वतरांग-   हिमालयपर्वताची  

·         सर्वातमोठेवउंचीवरीलपठार-   तिबेटचेपठार.  

·         सर्वातमोठीनदीवखोरे-   अॅमेझोन(द. अमेरिका)

·         सर्वातलांबनदी-   नाईल( आफ्रिका) 6671 कि.मी.  

·         सर्वातलांबहिमनदी-   लॅम्बर्टहिमनदी(अंटार्क्टिका) 402 कि.मी.  

·         सर्वातउंचधबधबा-   एंजलधबधबा(व्हेनेझुयेला) 936.6 मी.  

·         सर्वातमोठेखार्‍यापाण्याचेसरोवर-   कॅस्पियनसमुद्र(रशियावइराणयांच्यादरम्यान) 3,93,900 चौ.कि.मी.  

·         सर्वातगोड्याखार्‍यापाण्याचेसरोवर-   सुपिरीयरसरोवर(अमेरिका 82,110 चौ. किमी)  

·         सर्वाधिकउंचीवरीलसरोवर-   टिटीकाका(द.अमेरिका- पेरुवबोलव्हीयायांच्यादरम्यान)  

·         सर्वातमोठेवाळवंट-   सहारा(आफ्रिका) 90,65,000 चौ.कि.मी.  

·         सर्वातकमीतापमानाचेठिकाण-   वोस्टोक(अंटार्क्टिका) उणे 89.6 सें.  

·         सर्वातउष्णठिकाण-   डेथव्हॅली(अमेरिका)  

·         सर्वातमोठादेश(आकारमान) -   रशिया 1,70,75,400 चौ.कि.मी.  

·         सर्वातमोठाज्वालामुखी(कुंड) -   टोबा(सुमात्राबेट) क्षेत्रफळ 1755 चौ.कि.मी.  

·         सर्वातछोटादेश(आकारमान) -   व्हेटिकनसिटी( 44 हेक्टर)  

·         सर्वाधिकशेजारीअसणारादेश-   चीन 13 शेजारी  

·         सर्वाधिकलोकसंख्येचादेश-   चीन 126 कोटी( 2011) 

·         सर्वातकमीलोकसंख्येचादेश-   व्हेटकिनसिटी- 900 फक्त( 2011) 

·         सर्वातजास्तघनदाटवस्तीचाप्रदेश-   मकाव(चीनच्यादक्षिणकिनार्‍यावरीलपोर्तुगीजवसाहत) दरचौ.कि.मी. ला 24,411 व्यक्ती.  

·         सर्वातविरळवस्तीचाप्रदेश-   अंटार्क्टिका. लोकसंख्येचीघनताअंदाजे(दर 3000 चौ.कि.मी. लाएकव्यक्ती)  

·         सर्वाधिकवस्तीचेशहर-   टोकियो(जपान) - 2 कोटी 70 लाख( 2000) 

·         सर्वाधिकउंचीवरीलराजधानी-   लापाझ(बोलेव्हीया) समुद्रसपाटीपासूनउंची 3600 मी.  

·         सर्वातमोठेबंदर(विस्ताराने) -   न्यूयॉर्क  

·         सर्वातगजबजलेलेबंदर-   रोटरडॅम(हॉलंड)  

·         सर्वातमोठेलोहमार्गाचेजाळे-   अमेरिकाएकूणलांबी 2,95,000 कि.मी.  

·         सर्वातमोठेरस्त्यांचेजाळे-   अमेरिकाएकूणलांबी 62 लाखकि.मी.  

·         सर्वातलांबमानवनिर्मितकालवा-   सुवेझकालवा(इजिप्त) 162 कि.मी.  

·         सर्वातलांबबोगदा-   न्यूयॉर्कडेलावेअरजलवाहिनी 170 कि.मी.

·         सर्वातलांबबोगदा(रेल्वे) -   सेइकनरेलटनेलजपान. समुद्राखालूनजाणारा 2 बेटे 53.85 कि.मी.  

·         सर्वातलांबबोगदा(रस्ता) -   सेंटगॉटहर्ड , स्वित्झर्लंड( 16 किमी.)  

·         सर्वाधिकउंचीवरीलरेल्वेस्टेशन-   बोलीव्हीयामधीलकंडोरस्टेशन( 4800 मी)  

·         सर्वातमोठेरेल्वेस्टेशन-   ग्रँडसेंट्रलटर्मिनल(न्यूयॉर्क)  

·         सर्वाधिकउंचीवरीलविमानतळ-   ल्हासाविमानतळ , तिबेटउंची 4363 मी.  

·         सर्वातमोठेविमानतळ-   राजाखालिदआंतरराष्ट्रीयविमानतळ , रियाध(अरबस्तान) विस्तार 222 चौ.कि.मी.  

·         सर्वातमोठेस्टेडीयम-   झेकोस्लावियातीलप्रागयेथीलस्ट्राव्हस्टेडीयमसुमारे

·         सर्वातमोठेमुक्तविद्यापीठ-   नवीदिल्लीयेथीलइंदिरागांधीनॅशनलओपनयुनिव्हर्सिटी  

·         सर्वातमोठापुतळा-   हैदराबादयेथीलहुसेनसागरतलावातीलभगवानबुद्धाचापुतळा , वजनसुमारे 350 टन , इंची 17.2 मीटर  

·         सर्वातमोठानियोक्ता-   भारतीयरेल्वे- सुमारे 16.5 लाखकर्मचारी  

·         सर्वातमोठीबँक-   वर्ल्डबँक , वॉशिंग्टन 

·         सर्वाधिकशाखाअसणारीबँक-   भारतीयस्टेटबँक  

·         सर्वातमोठेसंग्रहालय-   अमेरिकनम्युझियमऑफनॅचरलहिस्ट्री , न्यूयॉर्क  

·         सर्वातमोठेग्रंथालय-   लायब्ररीऑफकाँग्रेस , वॉशिंग्टन

·         सर्वातजुनीभाषा-   चीन 6000 - 7000 वर्षजुनी.  

·         सर्वाधिकलोकांकडूनबोललीजाणारीभाषा-   मॅडारिन(उत्तरचीनमध्येबोललीजाणारीचीनीबोली.)  

·         सर्वातमोठीसंसद-   नॅशनलपीपल्सकाँग्रेस(चीन)

·         सर्वातमोठेलष्कर-   रशियनलष्कर 50 लाख( 1985)  

·         सर्वातलांबभिंत-   चीनचीभिंत 3500 कि.मी.  

·         सर्वातलांबरेल्वेप्लेटफॉर्म(फलाट) -   खरगपूर(प.बंगाल) 820 मी.  

·         सर्वातमोठाग्रह-   गुरु  

·         पृथ्वीलासर्वातजवळचाग्रह-   शुक्र

जगातीलप्राणिजन्यपदार्थउत्पादकदेश

प्राणिजन्यपदार्थ	उत्पादकदेश
मत्स्योत्पादन	चीन , पेरु , जपान , अमेरिका , रशिया , नॉर्वे.
दुग्धोउत्पादन	भारत , रशिया , अमेरिका , फ्रांस , बाल्टिकराष्ट्रे.
लोकर	ऑस्ट्रेलिया , रशिया , न्यूझीलंड
रेशीम	जपान , चीन , कोरिया , भारत , तुर्कस्थान
गुरे(संख्या)	भारत , अमेरिका , रशिया.
डुकरे(संख्या)	चीन , रशिया , अमेरिका

  जगातीलविविधवस्तूचेप्रमुखउत्पादकदेश

वस्तूचेनाव	प्रमुखउत्पादकदेश
तांदूळ	चीन , भारत , इंडोनेशिया , बांगलादेश , जपान , म्यानमार.
गहू	चीन , भारत , अमेरिका , रशिया , कॅनडा , ऑस्ट्रेलिया.
मका	अमेरिका , चीन , ब्राझिल , मेक्सिको , अर्जेंटिना.
कापूस	चीन , भारत , अमेरिका , पाकिस्तान , ब्राझिल.
ताग	बांगलादेश , भारत , चीन , तैवान , जपान
कॉफी	ब्राझिल , कोलंबिया , आयव्हरी , कोस्ट , युगांडा , भारत.
चहा	भारत , श्रीलंका , चीन , जपान , इंडोनेशिया.
ज्वारी-बाजारी	भारत , चीन , रशिया.
बार्ली	रशिया , कॅनडा , अमेरिका , ब्रिटन , चीन , बाल्टिकदेश.
रबर	मलेशिया , इंडोनेशिया , थायलंड , श्रीलंका.
ऊस	भारत , ब्राझिल , क्युबा , चीन , पाकिस्तान , मेक्सिको.
तंबाखू	अमेरिका , चीन , रशिया , भारत , इजिप्त
कोको	घाना , ब्राझिल , नायजेरिया.

 

प्रमुखनद्यावत्यांचीलांबी

नदीचेनाव	प्रदेश	लांबी
नाईल	इजिप्त(उ.पू. आफ्रिका)	6671 कि.मी.
अॅमेझोन	ब्राझिल(दक्षिणअमेरिका)	6280 कि.मी.
चंगजियांग(यांगत्से)	चीन(आशिया)	5494 कि.मी.
मिसिसिपी-मिसूरी	उ. अमेरिका	6260 कि.मी.
झैरे(कोंगो)	झाझरे(मध्यआफ्रिका)	4800 कि.मी.
हुवांग-हे(व्हंगहो)	चीन(आशिया)	4672 कि.मी.
आमुर	सायबेरीया(मध्यआशिया)	4550 कि.मी.
लिना	रशिया	4800 कि.मी.
मॅकेंझी	कॅनडा	4270 कि.मी
मेकोंग	चीन(आग्नेयआशिया)	4160 कि.मी.
नायजर	नायजेरिया(प.आफ्रिका)	4170 कि.मी.
येनीसी	सायबेरिया(रशिया)	4670 कि.मी.
मुरे-डार्लिंग	ऑस्ट्रेलिया	3750 कि.मी.
व्होल्गा	रशिया	3700 कि.मी.
सिंधु	भारत-पाकिस्तान	3180 कि.मी.
डॅन्यूब	हंगेरी-झेकोस्लाविया(युरोप)	2860 कि.मी.

 

पृथ्वीवरीलभूस्वरुपाचेप्रकार

1. व्दिपकल्प  - एखाद्याभूभागाच्यातीनभागासपाणीवएकाभागासजमीनअसेलतरत्यास   व्दिपकल्प   असेम्हणतात. भारताचा   दक्षिणेकडीलभागहाव्दिपकल्प   म्हणूनओळखलाजातो.

 

2. भूशीर-   व्दिपकल्पाचेअत्यंतनिमुळतेटोकसमुद्रातखोलवरगेलेअसेलतरतेटोक   भूशीर   म्हणूनओळखलेजाते. आफ्रिकाखंडाच्यादक्षिणेकडीलटोक   केपऑफगुडहोप   जगातील   सर्वातमोठेभूशीरओळखलेजाते.

 

3. खंडांतर्गतसमुद्र-   मध्यभागीसमुद्रवभोवतालीजमीनअसल्यासत्यासमुद्राला   खंडातर्गतसमुद   असेम्हणतात.

 

4. बेट-   एखाद्याभूखंडाच्यासभोवतालीसर्वचबाजूनेपाणीचअसेलतर , असा   भूखंडबेट   म्हणूनओळखलाजातो.

 

5. समुद्रधुनी-   काहीठिकाणीपाण्याचाचिंचोळाभागदोनभूखंडाच्यामध्येपसरलेलाअसतो. हीचिंचोळीपाण्याचीपट्टीसागराच्यादोन्हीभागालाजोडलीजाते. त्याला   समुद्रधुनी   असेम्हणतात.

 

6. संयोगभूमी-   दोनखंडांनाजोडणाराजमिनीचाचिंचोळाभागम्हणजे   संयोगभूमी   होय.

 

 

7. आखात-   उपसागरांहूनहीनिमुळताअसासमुद्राचाभागतीनबाजूंनीजमिनीचेवेढलाजातोतेव्हात्यास   आखात   असेम्हणतात.

 

8. खाडी-   आखातापेक्षाहीचिंचोळाजमिनीतघुसलेलासमुद्राचापट्टाम्हणजे   खाडी   होय.

 

9. समुद्रकिंवासागर-   महासागरापेक्षाआकारानेलहानअसणार्‍याखार्‍यापाण्याच्यासाठयाला   समुद्रकिंवासागर   असेम्हणतात. सागरहेमहासागराचाचभागअसतोतर , काहीसमुद्रहेभुवेष्टितअसतात.

उदा.   अरबीसमुद्र , भूमध्यसमुद्र , कॅस्पियनसमुद्र

 

10. उपसागर-   खार्‍यापाण्याच्याज्याजलाशयालातीनहीबाजूंनीजमिनीनेवेढलेलेअसतेत्याजलाशयाला   उपसागर   असेम्हणतात. उपसागरहासागरापेक्षालहानअसतो. उदा. बंगालचाउपसागर

पृथ्वीसंबंधीचीमाहिती

·         पृथ्वीचाजन्म-  46000   अंदाजितकोटीवर्षापूर्वी  

·         पृथ्वीचाआकार-   जिऑइड  

·         पृथ्वीचेसूर्यापासूनचेअंतर-   14,88,00,000 कि.मी.

·         पृथ्वीचेक्षेत्रफळ-   5101 कोटीचौ.कि.मी.  

·         पृथ्वीचेपाण्याचेक्षेत्रफळ-   3613(71%) कोटीचौ.कि.मी.  

·         पृथ्वीचेजमीनक्षेत्रफळ-   1484(29%) कोटीचौ.कि.मी.  

·         पृथ्वीचीत्रिज्या-   6371 कि.मी.  

·         पृथ्वीचाध्रुवीयव्यास-   12714 कि.मी.  

·         पृथ्वीचाविषवृत्तीयव्यास-   12,758 कि.मी.  

·         पृथ्वीच्याविषवृत्तीयपरिघाचीलांबी-  40,077 कि.मी.  

·         पृथ्वीच्याध्रुवीयपरिघाचीलांबी-  40,009 कि.मी.  

·         पृथ्वीच्यापरिघाचेमापनकरण्याचा   पहिलाप्रयत्नएरॅटोस्थेनिसने   केला.

चंद्रासंबंधीचीमाहिती

·         चंद्रहापृथ्वीचा   नैसर्गिकउपग्रह   आहे.  

·         चंद्रपृथ्वीपासून   3,82,144 किलोमीटर   अंतरावरआहे. चंद्राचाव्यास   3,478 किलोमीटर   आहे.  

·         चंद्राचीगुरुत्वाकर्षणशक्तिपृथ्वीच्यासहापटीनेकमीआहे.

·         चंद्राससूर्यापासूनमिळणार्‍याउष्णतेच्याफक्त   7%   भागपरावर्तीतकरतो. यामुळेचंद्राचाप्रकाशआपणासशितलवाटतो.  

·         चंद्रवपृथ्वीच्यापरिवलनवपरिभ्रमनगतीमुळेचंद्रदररोज   50 मिनीटे   उशिराउगावतो. चंद्राचाहाकालावधीअमवश्यातेपौर्णिमाअसामनालाजातो. हाकालावधी   29 दिवस   आहे. यालाचंद्रमासअसेम्हणतात.  

·         चंद्राचा   59%   भागपृथ्वीवरूनदिसतो.  

·         चंद्राच्यापृथ्वीभोवतीच्यापरीभ्रमणामुळेपृथ्वीवरचंद्रग्रहणवसूर्यग्रहणहेदोनअविष्कारपाहावयासमिळतात.  

·         चंद्र , सूर्यआणिपृथ्वीयांच्यातीलआकर्षणआणिप्रतीकर्षणबलामुळेपृथ्वीवरीलसमुद्रातभरतीवओहोटीयेते.  

·         पोर्णिमेलाआणिअमावश्येलाचंद्र , सूर्यवपृथ्वीएकाचरेषेतयेते . यादिवशीचंद्रवसूर्ययांच्याएकतिगुरुत्वीयबलामुळेपृथ्वीवरसर्वातमोठीभरतीयेते. याला   उधानाचीभरती   म्हणतात.  

·         अष्टमिलाचंद्रआणिसूर्यपृथ्वीलाकाटकोन   करतातयादिवशीयेणार्‍याभरतीला   भांगेचीभरती   असेम्हणतात.  

सूर्यासंबधीचीमाहिती

·         सूर्याचेपृथ्वीपासूनअंतर-   14,95,00,000 किलोमीटर  

·         सूर्याचीकिरणेपृथ्वीवरयेण्यासलागणारावेळ-   8 मिनिटे  

·         सूर्याचाव्यास-   13,91,980 कि.मी.   पृथ्वीच्याव्यासाच्या 108 पट  

·         सूर्याचीगुरुत्वाकर्षणशक्ति- पृथ्वीच्या  28 पट   जास्तआहे.  

·         सूर्यालापरिवलनासलागणाराकालावधी-   26.8 दिवस  

·         सूर्याच्याबाह्यकक्षेतीलतापमान-   60000 से.  

·         सूर्याच्याआंतरभागातीलतापमान-   30,0000 से. पेक्षाहीअधिक  

·         सूर्यकुलातीलएकूणग्रह-   आठ

सूर्यमालेतीलग्रहवत्यासंबंधीचीमाहिती

1. ग्रहाचेनाव- बूध

·         सूर्यापासुनचेअंतर- 5.79  

·         परिवलनकाळ- 59  

·         परिभ्रमनकाळ- 88 दिवस  

·         इतरवैशिष्टे- सूर्याच्यासर्वातजवळचाग्रह , आकारानेसर्वातलहानवसूर्यमालिकेतीलसर्वातवेगवानग्रहअसूनयाग्रहालाएकहीउपग्रहनाही.  

2. ग्रहाचेनाव- शुक्र

·         सूर्यापासुनचेअंतर- 10.82  

·         परिवलनकाळ- 243 दिवस  

·         परिभ्रमनकाळ- 224.7 दिवस  

·         इतरवैशिष्टे- सूर्यकुलातीलसर्वाततेजस्वीग्रहपृथ्वीवरूनसंध्याकाळीवसकाळीआकाशातदिसतो. हास्वत:भोवतीपूर्वेकडूनपश्चिमेकडेफिरतो.  

3. ग्रहाचेनाव- पृथ्वी

·         सूर्यापासुनचेअंतर- 14.96  

·         परिवलनकाळ- 23.56 तास  

·         परिभ्रमनकाळ- 365 1/4 दिवस  

·         इतरवैशिष्टे- सूर्यमालिकेतकेवळपृथ्वीवरचप्राणीसृष्टीववनस्पतीसृष्टीआढळते. हाग्रहजलग्रहम्हणूनओळखलाजातो. चंद्रहापृथ्वीचाउपग्रहआहे.  

4. ग्रहाचेनाव- मंगळ

·         सूर्यापासुनचेअंतर- 22.9  

·         परिवलनकाळ- 24.37 तास  

·         परिभ्रमनकाळ- 687  

·         इतरवैशिष्टे- शुक्रानंतरचापृथ्वीच्याजवळीलदूसराग्रह. याग्रहासदोनउपग्रहआहेत.  

5. ग्रहाचेनाव- गुरु

·         सूर्यापासुनचेअंतर- 77.86  

·         परिवलनकाळ- 9.50 तास  

·         परिभ्रमनकाळ- 11.86 वर्षे  

इतरवैशिष्टे- सूर्यकुलातीलसर्वातमोठाग्रहअसूनगुरूलात्रेसष्टउपग्रहआहेत.

 

6. ग्रहाचेनाव- शनि

·         सूर्यापासुनचेअंतर- 142.6  

·         परिवलनकाळ- 10.14 तास  

·         परिभ्रमनकाळ- 29 1/2 वर्ष  

·         इतरवैशिष्टे- सूर्यकुलातीलदूसरामोठाग्रहयाग्रहाभोवतीकडीआहेत. याग्रहासत्रेपन्नउपग्रहआहेत.  

7. ग्रहाचेनाव- युरेनस 

·         सूर्यापासुनचेअंतर- 268.8  

·         परिवलनकाळ- 16.10 तास  

·         परिभ्रमनकाळ- 84 वर्षे  

·         इतरवैशिष्टे- याग्रहाचाशोध 13 मार्च 1781 रोजीजर्मनखगोलशास्त्रज्ञहर्षलनेलावला. हाग्रहजर्मनदेवतायुरेनसयानावानेओळखलाजातो. याग्रहाससत्तावीसउपग्रहआहेत. हास्वत:भोवतीपूर्वेकडूनपश्चिमेकडेफिरतो.  

8. ग्रहाचेनाव- नेपच्यून 

·         सूर्यापासुनचेअंतर- 449.8  

·         परिवलनकाळ- 16 तास  

·         परिभ्रमनकाळ- 164 1/2 वर्षे  

·         इतरवैशिष्टे- याग्रहाचाशोधसन 1886 मध्येलागला. याग्रहासएकूणतेराउपग्रहआहेत. हास्वत:भोवतीपूर्वेकडूनपश्चिमेकडेफिरतो.

महाराष्ट्राचीप्रशासकीयरचना

राज्याचेविधीमंडळ-

·         व्दिगृही  ( विधानसभावविधानपरिषद)  

·         विधानसभेचीसभासदसंख्या-  288+1  

·         विधानपरिषदेचीसभासदसंख्या-  78  

·         एकूणजिल्हे-  36  

·         उपविभाग-  182  

·         एकूणतालुके-  355  

·         एकूणमहसुलीगावे  - 43,137  

·         जिल्हापरिषदा-  34  

·         पंचायतसमित्या-  351  

·         ग्रामपंचायती-  27,873  

·         नगरपालिका-  226  

·         महानगरपालिका-  26 ( नवीमुंबई , मुंबई , ठाणे , अकोला , नागपूर , चंद्रपूर , धुळे , कल्याण-डोंबिवली , नाशिक , पुणे , कोल्हापूर , सोलापूर , लातूर , औरंगाबाद , पिंपरी-चिंचवड , उल्हासनगर , अमरावती , परभणी , जळगांव , सांगली-मिरज-कुपवाड , नांदेड-वाघाडा , भिवंडी-निझामपूर , मालेगांव , मीरा-भाईदंर , वसई-विरार , अहमदनगर)

·         कटकमंडळे-  7 पुणे , खडकी , देहुरोड(पुणे) , औरंगाबाद , कामठी(नागपूर) , भिंगार(अहमदनगर) , देवळाली(नाशिक).

महाराष्ट्राच्यासीमेलास्पर्शकरणारीराज्येवत्यांचेस्थान-

1. राज्य- गुजरात 

·         स्थान-   महाराष्ट्राच्यावायव्येस  

·         स्पर्शकरणारेजिल्हे-   पालघर , नाशिकवधुळे.

2. राज्य- मध्यप्रदेश

·         स्थान-   महाराष्ट्राच्याउत्तरेस  

·         स्पर्शकरणारेजिल्हे-   धुळे , जळगाव , बुलढाणा , अमरावती , नागपूरवभंडारा.

3. राज्य- छत्तीसगढ

·         स्थान  - महाराष्ट्राच्यापूर्वेस  

·         स्पर्शकरणारेजिल्हे-   भंडारावगडचिरोली.

4. राज्य- तेलंगणा 

·         स्थान-   महाराष्ट्राच्याआग्येयस  

·         स्पर्शकरणारेजिल्हे-   गडचिरोली , चंद्रपूर , यवतमाळवनांदेड.

5. राज्य- कर्नाटक 

·         स्थान-   महाराष्ट्राच्यादक्षिणेस  

·         स्पर्शकरणारेजिल्हे-   नांदेड , लातूर , उस्मानाबाद , सोलापूर , कोल्हापूरवसिंधुदुर्.

6. राज्य- गोवा

·         स्थान-   महाराष्ट्राच्यानैऋत्येस  

·         स्पर्शकरणारेजिल्हे-   सिंधुदुर्ग

महाराष्ट्राचीमानचिन्हे

·         महाराष्ट्राचीराजधानी-   मुंबई  

·         उपराजधानी-   नागपूर  

·         राज्यफळ-   आंबा  

·         राज्यफूल-   मोठाबोंडाराकिंवातामन  

·         राज्यपक्षी-   हारावत

·         राज्यप्राणी-   शेकरू  

·         राज्यभाषा-   मराठी

देशातीलनदीकाठीवसलेलीमहत्वाचीशहरे

1.    झेलम-         श्रीनगर  

2.    यमुना-         आग्रा , दिल्ली  

3.    सतलज-        लुधियाना

4.    सिंधु-         लेह  

5.    गंगा-           वाराणसी  

6.    मुसी-           हैद्राबाद  

7.    ब्रह्मपुत्रा-      गुवाहाटी(गोहत्ती)

8.    तापी-        सुरत

9.    गोदावरी-      नांदेड , नाशिक  

10.  कृष्णा-         विजयावाडा  

11.  साबरमती-     अहमदाबाद  

12.  शरयू-          अयोध्या  

13.  कावेरी-        तंजावर  

14.  हुगळी-         कोलकाता  

15.  गोमती-       लखनऊ

 

महाराष्ट्रचीकोकणकिनारपट्टी:

स्थान  : महराष्ट्रअरबीसमुद्रवसह्याद्रिपर्वतयांच्यादरम्यानदक्षिणोत्तरलांबपट्टयास ' कोकण '   म्हणतात.

विस्तार  : उत्तरेस- दमानगंगानदीपासूनदक्षिणेस- तेरेखोलखाडीपर्यंत.कोकणकिनारपट्टी   ' रिया ' प्रकारचीआहे.

लांबी : दक्षिणोत्तर=  720 किमी ,  रुंदी  = सरासरी   30 ते 60 किमी  .

उत्तर   भागातहीरुंदी   90 ते 95 किमी . तर   दक्षिण   भागातहीरुंदी  40 ते 45 किमी.

क्षेत्रफळ  :  30,394 चौ.किमी.

कोकणातीलप्राकृतिकरचना:

·         कोकणप्रदेशहासलगमैदानीनाही. हाभागडोंगरदर्‍यांनीव्यापलेलाआहे. परंतुकमीउंचीचासखलभागआहे.

·         किनार्‍यपासूनपूर्वीकडेसखलभागाचीसमुद्रसपाटीपासूनऊंचीसुमारे   15 मीटर   इतकीचआहे.

·         कींनार्‍यापासूनपूर्वीकडेसह्याद्रीच्यापायथ्याशीहीऊंचीसुमारे   250 मी . पर्यंतचवाढते.

·         उतारपूर्व-पश्चिमदिशेस   ' मंद '   स्वरूपाचाआहे.

·         याप्रदेशातसमुद्राकडीलबाजूससागरीलाटांच्याखणनकार्यानेवसंचयनकार्यानेवेगवेगळ्याप्रकारचीतयारझालेली ' भुरुपे ' आढळतात.

·         उदा. सागरीगुहा , स्तंभ , आखाते , पुळणे , वाळूचेदांडेइ.

·         कोकणचेउपविभाग:

·         1. उत्तरकोकण  -   ठाणे , मुंबईशहर , मुंबईउपनगर , रायगड.

·         हाभागसखल , सपाट , वकमीअबडधोबडआहे.

·         ओद्योगिकदृष्ट्याप्रगत.

·         लोकसंख्येचीघनताअधिक.

·         नागरीलोकसंख्याजास्त.

·         दक्षिणकोकण  -  रत्नागिरी , सिंधुदुर्ग

·         हाभागखडकाळवअबडधोबडआहे.

·         ओद्योंगिकदृष्ट्याअप्रगत.

·         लोकसंख्येचीघनताकमी.

·         पारंपरिकव्यवसाय.

·         खनिजसंपत्तीच्यादृष्टीनेमहत्वाचे.

समुद्रसपाटीपासूनच्याउंचींनुसारकोकणचेआणखीदोनभागपडतात.

1.   खलाटी(पश्चिमकोकण)  : समुद्रकिनार्‍यालालागूनअसलेलाकमीउंचीचाप्रदेशम्हणजे ' खलाटी ' होय. याभागातगालाचीचिंचोळीमैदानेआढळतात.

याभागातमोठयाप्रमाणातनारळाच्याबागाआहेत.

2.   वलाटी(पूर्वकोकण)  : खलाटीच्यापूर्वेसअसलेल्यासह्याद्रीच्यापायथ्यापर्यंतचाकमी-अधिकउंचीच्याडोंगराळवटेकड्यांनीव्यापलेल्यातुलनात्मकउंचप्रदेश

म्हणजेच ' वलाटी ' होय. हाभागफलोत्पादांनाच्यादृष्टीनेमहत्वाचाठरतो. डोंगरउतारवरभाताचेपीकघेतलेजाते.

कोकणातीलविविधप्रकृतीकभुरुपे

1.  खाडी  :   भारतीचेपाणीनदीच्यामुखातजेथपर्यंतआतशिरतेत्याभागालाखाडीम्हणतात.

    ठाणे: दाटीवरे , डहाणू , वसई , मनोरी , वठाणे

मुंबईउपनगर: मालाड , माहीम

मुंबई: माहीम

रायगड: पनवे , उरण , धरमतर , रोहा , राजापुरी , बाणकोट

रत्नागिरी: दाभोळ , जयगड , विजयदुर्ग

सिंधुदुर्ग: देवगड , कालवली , कर्ली , तेरेखोल

2.   पुळनी  :   समुद्रकिनार्‍याजवळसागरीलाटांच्यासंचयनकार्यामुळेउथळकींनार्‍यावरतयारहोणार्‍यावाळूच्यापट्टयाना ' पुळन ' असेम्हणतात.

मुंबईउपनगर: जिहूबीच

मुंबईशहर

दादर , गिरगाव

रत्नागिरी: गणपतीपुळे , हर्न , गुहागर

सिंधुदुर्ग: मालवनजवळतरकर्ली , शिरोड , दापोली , उमादा

रायगड: अलिबाग , मुरुड-जंजिरा , श्रीवर्धन

3.  वाळूचेदांडे  :  सागरीलाटांमुळेउथळकींनार्‍यावर ' वाळूचेदांडे ' तयारहोतात.

खरदांडा(रायगड)

4.   बेटे  : मुंबई: मुंबईबेट

रायगड: धारपूरी(एलिफंटाकेव्ह)

अलिबाग: खांदेरी , उंदेरी

सिंधुदुर्ग: कुरटे(सिंधुदुर्गकिल्ला)

मुंबईउपनगर: साष्टी , अंजदिव

5.   बंदरे  :  महाराष्ट्राच्याकिनारपट्टीलालहानमोठे 49 बंदरेआहेत.

मुंबई= मुंबई , ठाणे= अलिबाग , न्हावाशेवा( JNPT),

रत्नागिरी= हर्न , जयगड= रत्नागिरी ,

सिंधुदुर्ग= मालवण , वेंगुले , रेड्डी

6.   खनिजे  :   बॉक्साईट= ठाणे ,

म्यंगेणीज= सिंधदुर्ग ,

क्रोंमाईत= सिंधुदुर्ग , रत्नागिरी , लोहव

जिप्सम= रत्नागिरी

7.  नद्या  : ठाणे: दमनगंगा , सूर्या , तानसा , वैतरणा , काळू , पिंजाल , भारसाई , उल्हास , मुरबाडी ,

मध्यप्रदेश: पताळगंगा , आंबा , कुंडलिका , काळ , सावित्री , वाशिष्ठी , शास्त्री

दक्षिणकोकण: काजवी , मुचकुंदी , वाघोटने , शुक , गड , कर्ली , तेरेखोल.

जास्तलांबी- वैतरणा , वउल्हासमुखाजवळप्रवाहकिनार्‍याससमांतर. कारण , ' डोंगरांच्यारांगा '

8.   किल्ले  :   जिल्हेडोंगरीकिल्लेव सागरीकिल्ले

ठाणेवसूली , माहुली , भंडारगड , पळसगडअर्नाळा

रायगडकर्नाळा , शिवथर , माळांगगड , रायगडजंजिरा

रत्नागिरीजयगड , फत्तेगड , पुर्नगड , कानकदुर्गसुवर्नदुर्ग

सिंधुदुर्गरांगना , देवगड , भगवंतगड , मनोहारगड , सिंधुदुर्गविजयदुर्ग

भारतगड , पधगडसजैकोत